Bağımlılık Testleri

Bağımlılık testleri; Alkol ve madde kötüye kullanımı sıklığının her geçen gün artması, bu alandaki laboratuvar değerlendirmelerinde de aynı ivmeyle ilerleme gerekliliğini doğurmuştur. EIA, ELISA, FPIA, RIA (Radioimmunoassay) ucuz ve pratik olmaları nedeniyle idrar taramasında ilk tercih oluyor.

BAĞIMLILIKTA LABORATUVAR TESTLERİ

Tanı, takip ve bazı başka amaclarla laboratuvar testlerine ihtiyac duyulmaktadır. Kullanılan maddenin doğası anlaşıldıkca, laboratuvar testleri de klinisyenlerin işini daha fazla kolaylaştıracak şekilde geliştirilmektedir. Bununla birlikte madde analiz testlerini uygulama ve yorumlamayı zorlaştıran, her maddenin birbirinden farklı yapısal ve kimyasal ozelliklere sahip olması, kullanılan doz, kullanım sıklığı, test edilen biyolojik ornek, orneğin alınma zamanı, kullanılan metodun duyarlılığı gibi bircok faktor de mevcuttur. Bu yuzden alkol ve madde kullanım bozukluklarında laboratuvar testlerinin kullanımı sadece test edilecek madde değil, test edilen kişi, testin istenme sebebi gibi bircok durumla ilişkili olarak şekillenir.

Onceleri madde analizi sadece patolojinin ilgi alanıydı ve zehirlenme ya da olum vakalarında sebebin araştırılması amacıyla kullanılıyordu. Ustelik oldukca fazla miktarda ornek ozgul olmayan yontemlerle test ediliyordu. Zamanla, madde kullanımı yaygınlaştıkca, aşırı doz vakalarının acil toksikolojik değerlendirmesinde kullanılmak amacıyla hastane laboratuvarlarında yaygınlaşmaya başladı. Ayrıca madde kullanım bozukluğu olanların tedavi programlarında, abstinensin sağlanıp sağlanmadığının ya da yerine koyma tedavisinin kullanılıp kullanılmadığının kontrol edilmesi de onemli bir kullanım alanı oldu. Madde kullandığı tespit edilenlerin denetimli serbestlik programında temel dayanaklardan biri haline geldi. İşyeri tarafından, calışanların işe alınması ya da rutin muayeneleri esnasında da madde taraması yapılmaya başlandı.

Ayrıca pozitif değerlerin, tedavi dışındaki durumlarda ceza yaptırımıyla da ilişkili olması nedeniyle laboratuvar sonuclarının (testlerin duyarlılık ve ozgulluklerinin) irdelenmesi ve bu nedenle davalar
acılması ile de karşılaşılmaya başlandı. Gerek madde uretimi, satışı ve kullanımının yasalara aykırı olması nedeniyle adli doğada olması, gerekse gebelik izleminde fetusa zarar verme, travma
tedavisinde olumlu trafik kazasına sebebiyet verme veya iş kazasında maddi-manevi zarar verme suclaması orneklerinde olduğu gibi tıbbi veya idari amaclarla istenen madde analizleri adli surece donme potansiyeli taşırlar. Bu acıdan olası tum senaryoları ongormek ve birey mağduriyeti acısından geriye yonelik kanıt elde edilememesi, calışan mağduriyeti acısından adli sorumluluktan kacınılamaması nedenleriyle madde analizlerinin tumune adli ornek işlemleri yapılması
gerekmektedir. Madde analizi karar verdirici olması nedeniyle madde mucadele programlarının en kritik basamağıdır. Gunumuzde madde analiz yontemleri daha gelişmiş, duyarlı ve ozgul hale gelmiştir. Cok az miktarda madde bile nanogram (ng) ve picogram (pcg) aralığında tespit edilebilmektedir. Gaz kromatografikutle spektrometri (GC-MS) ve gaz kromatografitandem kutle spektrometri (GC-MS-MS) belirli maddelerin tespit edilmesinde guvence vermektedir.

Likit kromatografi-kutle spektrometri (LC-MS) ve likit-kromatografi-tandem kutle spektrometri (LCMS-
MS) sıvının ozutlenmesine gerek kalmadan analiz edilmesini sağlayarak tercih edilen bir teknik haline gelmiştir.

Bağımlılıkta Kullanılan Test Teknikleri

Klinisyenler kapsamlı bir madde taramasında tum kotuye kullanılan maddelerin tespit
edilmesini bekler. Ancak, “kapsamlı” tanımının her laboratuvarda değişkenlik gosterebileceği goz onunde bulundurulmalıdır. Ayrıca kullanılan tetkikin duyarlılığı ve ozgulluğu de kotuye kullanılan maddenin tespit edilebilmesinde onemli faktorlerdir.

Analiz Stratejisi

İki basamaklı analizi: Madde analizleri tarama ve doğrulama analizi şeklinde basamaklı uygulanır. Sırayla once birinci basamak olan tarama testleri uygulanır ve sonuc raporlanır. Sonuclar değerlendirildikten sonra itiraz durumunda yalancı negatiflik veya pozitiflik acısından daha sonra ikinci basamakta doğrulama testleri uygulanır. Tarama testleri, immunokimyasal yontemlere dayanır, kalitatif veya semikantitatiftir ve maddenin ve/veya metabolitlerinin varlığını saptar

Doğrulama testeri ise kromatografik yontemlere (GC-MS veya LC-MSMS) dayanır. Doğrulama testleri kantitatif olup madde varlığını doğrular ve/veya miktarını olcer. Madde analizleri acısından tarama ve doğrulama analizleri birbirbirini tamamlayan bir butunun parcası olarak duşunulmelidir. Tarama analizlerinin, hızlı ve ucuz olması yanında, doğru şekilde tum negatifleri dışlayarak pozitifleri ortaya cıkaran bir niteliği olmalıdır (duyarlılığı yuksek olmalı). Doğrulama analizleri ise yavaş ve pahalı olması yanında tarama testleriyle belirlenen pozitifleri teyit etmelidir.

Tarama sonucu pozitif cıkan numuneler icin uygulamada iki yaklaşım mevcuttur: Pozitif her numuneye doğrulama analizi yapılması: Bu durumda yeniden test istemi gerekmeden pozitif cıkan her numune doğrulama laboratuvarına gonderilir. Fakat bu yaklaşımın gereksiz iş yuku, sonuclanma suresinin gecikmesi ve mali yuku sebepleriyle uygulamada kısıtlılıkları vardır. Ayrıca hekimine doğrudan kullandığını soyleyen veya kabul eden hastalar olması ve test sonucunun her zaman adli veya idari bir kararda hukum verdirici olarak kullanılmayacak olabilmesi de soz konusudur.

Pozitif sonuca itirazda doğrulama analizi yapılması:

Bu durumda hastanın kliniğiyle uyumsuzluk durumunda hekimi tarafından veya mağdur olduğunu
bildirdiğinde uygun bulunursa adli makamlar tarafından doğrulama test istemi yapılır. Bu yaklaşım mali olarak cok daha tasarruflu olacaktır. Fakat yaklaşım ne olursa olsun, pozitif sonuclara doğrulama testi olanağı sağlanmalıdır.

Bağımlılıkta Tarama Yöntemleri

İnce tabaka kromatografisi (Thin layer chromatography: TLC): Cok yonlu bir teknoloji olup, cihaza gerek duyulmadığı icin pahalı değildir ve uygulama olarak kolaydır. Ancak madde taramalarında uygulaması hem tecrube, hem de ilac ve metabolit izlerini tanıma yeteneği gerektirir. TLC basit ve ucuz bir işlem olsa da, halihazırda kullanılan daha yeni kromatografi teknolojileri kadar ozgul ve duyarlı değildir. Daha once en sık kullanılan teknik olmakla birlikte, duşuk duyarlılık sebebiyle son zamanlarda tercih edilmemektedir.

Enzim çoğaltmalı immün yöntem (Enzyme immunoassay: EIA): Enzim ile işaretlenmiş madde ile numunedeki madde arasındaki antikora bağlanma bolgelerine yarışa dayalı immun yontemdir. Enzim
aktivitesi antikora bağlandığında azalmaktadır, boylelikle numunedeki madde konsantrasyonu enzim aktivitesindeki artış ile olculebilmektedir.

Enzim-bağlı immunosorbent yöntem (ELISA): Mikroplaklara yerleştirilen madde-spesifik antikorlar
kullanılarak kompetitif bağlanan enzim immun yontemidir. Floresans polarizasyon immün yöntem

(FPIA):

Numunedeki madde ile florofor ile işaretlenmiş madde arasındaki yarışmaya dayalı bir immun yontemdir. Floresans işaretli ilac/antikor kompleksi tarafından yayılan ışık daha polarizedir. Numunenin floresan polarizasyon değeri madde konsantrasyonu ile ters orantılıdır.

BAĞIMLILIKTA İDRAR TESTLERİ

EIA, ELISA, FPIA, RIA (Radioimmunoassay) ucuz ve pratik olmaları nedeniyle idrar taramasında birinci basamakta sıklıkla kullanılan tekniklerdir.

Doğrulama Yöntemleri

Yüksek Performans Sıvı Kromatografisi (HPLC): Solusyondaki kimyasal maddeleri ayırmak ve analiz
etmek icin kullanılan kromatografik tekniktir. Seperasyon, absorbsiyon, partisyon, iyon değişimi ve boyuta gore elenme ile yapılır (10). Yuksek performans; yuksek resolusyonu (ayrımı) ifade eder. Duyarlılığı, kantitatif tayinlere kolaylıkla uyarlanabilir olması, ucucu olmayan veya sıcaklıkla kolayca bozunabilen bileşiklerin ayrılmasına uygunluğu nedeniyle yaygın kullanılır.

Gaz Kromatografisi (GC)

Kimyasallar yardımı olmadan buharlaşan maddelerin ayrılması ve analizi icin kullanılan tekniktir. GC-Kütle Spektromteri (GC-MS): Numunedeki analitlerin GC ile ayrılmasının ardından maddeler ayrıştırılmış analitlerin tanımlanmasının sağlandığı kutle spektrometrisine (MS) girmektedir. MS yuklu partikuller oluşturmakta ve partikulleri kutle-yuk oranlarına gore ayırmaktadır. En sık kullanılan
doğrulama metodudur.

GC-Tandem MS (GC-MS-MS)

GC-MS ile aynı prensipleri taşımaktadır. MS analiz edilmesi gereken iyonu uretir ve izole eder, daha sonra reaktif gaz ile etkileşime girerek parcacıkları (urunleri) uretir. Daha sonra yapısal bilgi tayini icin bu urunleri yeniden tarar. GC-MS’ye gore daha duyarlı bir metottur. LC-MS: Ucucu olmayan maddeleri ayırabilir. Ayrışma sıvı mobil faz ile sabit faz arasındaki solutlerin dağılması esasına dayanmaktadır. MS fazı daha once belirtildiği gibidir.

LC-Tandem MS (LC-MS-MS)

İki MS fazından oluşur. GC-MS ve LC -MS daha cok pozitif tarama sonuclarının doğrulaması icin kullanılmaktadırlar. Daha pahalı, daha fazla zaman ve işgucu gerektiren tekniklerdir. LC-MS, GC-MS e benzemekle birlikte suda cozunen maddeler icin tercih edilmektedir. GC- MS kullanımı ile elde edilen sonuclar tartışmasız doğru olarak kabul edilebilir. Bu yontem genellikle “molekuler parmak izi” olarak adlandırılır. GC-MS ya da LC-MS, madde analizinde en guvenilir ve en kesin sonuclar sunan tekniklerdir. Tandem-mass spektrometri (MS-MS) ise GC-MS ya da LC-MS’den de duyarlı bir prosedurdur. Genellikle duşuk madde seviyelerinin tespitinde ya da tukuruk, ter, sac gibi orneklerin değerlendirmesinde tercih edilebilir.

Hasta Başı Tarama Testleri

Hasta başı testlerin en buyuk avantajı test sonuclarına hızlı ulaşılmasıdır. Hasta başı testi, laboratuvar prosedur sorunları ve transport nedeniyle oluşabilecek gecikmeleri onler. Genellikle 5-10 dk icinde sonuclanır ve şupheli zehirlenme durumlarının yonetimine yardımcı olur.

Hasta başı testleri yarışmalı immun teknik ilkesine dayanır. Sonucların yorumlanması deneyimsiz kullanıcılar icin kafa karıştırıcı olabilir. Sadece cihaza tanımlanmış sınırlı sayıda maddenin bulunup bulunmadığı değerlendirilebilir. Eğitimli personel tarafından uygulandığında cihaz temelli immun tekniklere kıyasla guvenilir sonuclar elde edilir, GC-MS ile kıyaslandığında guvenilirlik yetersiz kalmaktadır. Kesme değerleri daha yuksektir. Sonuc olarak bir tarama testi olarak kullanılması ve daha yuksek ozgulluğe sahip testler ile sonucun doğrulanması gereklidir.

Analitik performanslarının değişken olması, gercek anlamda kalite kontrol uygulanamaması, sonuc değerlendirilmesinde problem olabilmesi ve eşik konsantrasyonlarının farklı olması sebepleriyle, ulkemizde Sağlık Bakanlığı tarafından hasta başı analiz test sonuclarının adli veya idari amaclı kullanılmaması gerektiği, kliniklerde tıbbi amacla kullanıma uygun olacağı bildirilmiştir (acil servis ve yoğun bakımlarda)

Madde Analiz İsteme Sebepleri

Acil toksikolojik değerlendirme: Hızlı analiz gerektirir. Hasta-başı, tek basamaklı, teknik zorluğu olmayan tarama testleri bu tur değerlendirme icin uygundur. Bazı durumlarda klinik belirtiler de madde tespiti icin ipucu verebilir. Gerekli durumlarda kromatografi ile doğrulama yapılabilir.

BAĞIMLILIKta Rehabilitasyon programında değerlendirme

Programın onemli bir basamağıdır. Eski madde kullanıcısının madde kullanıp kullanmadığının takip edildiğini bilmesi caydırıcı bir faktordur. Acil toksikolojik durumlar kadar hızlı analize gerek yoktur. Coğunlukla once tarama testi (EIA ya da ELISA), sonra gerekli durumlarda pozitif sonucların doğrulanması şeklinde iki basamaklı bir değerlendirme vardır. En sık kullanılan ornek idrardır. İdrar analizinin mumkun olmadığı durumlarda (bobrek hastalığı, utangac mesane gibi) tukuruk de iyi bir alternatif olarak kullanılmaya başlamıştır.

Tanı aşamasında değerlendirme

Madde kullanım bozukluğu olanlar sıklıkla kullandıklarını inkar ettiklerinden, yanlış negatif sonucların en aza indirilmesi onemlidir. Geniş bir madde analiz panelinin duyarlılığı yuksek yontemlerle (kesme değeri cok duşuk tutularak) calışılması uygun olacaktır. EIA ve gerekli durumlarda GLC (gaz/likid kromatografi) kullanılan yontemlerdir.

Adli durumlarda değerlendirme: Test sonucları kişi icin ciddi yaptırımlara sebep olabileceğinden madde analiz basamaklarının guvenliği ve gizliliği cok daha onem kazanmaktadır. Bu nedenle laboratuvarda gizliliği koruyacak bir zincir oluşturulması ve calışanların bu konuda duyarlı olması onemlidir. Genellikle bir immunoassay ile taramanın ardından pozitif sonuclar icin gerekli durumlarda GC-MS, LCMS ya da MS-MS ile doğrulama yapılır.

BAĞIMLILIK TESTLERİNDE KULLANILAN VÜCUT SIVILARI

Laboratuvar Testi Olan Maddeler

Tarama amacıyla uygulanacak test parametreleri, toplumda cok değişik maddelerin kullanılması ve bir kişinin birden fazla madde kullanabilmesi nedeniyle, birden fazla maddeyi belirlemeye yonelik bir panel şeklinde olmalıdır. Tıbbi, adli, sosyal ihtiyacların ve her ulkenin, hatta bolgenin kullanım profilinin değişik olması nedeniyle, bu panelin standardize edilebilmesi mumkun değildir. Bu nedenle bir madde analiz programı icin sıklıkla kullanılan minimum maddeleri iceren zorunlu bir test paneli (cekirdek test paneli, ABD’deki NIDA 5’lisi gibi) belirlenir.

Ayrıca isteğe bağlı genişletilmiş (kurumun diğer ihtiyaclarını karşılayacak ve bolgesel yurt ici kullanım profilini kapsayacak şekilde) ve daha da genişletilmiş (yurtdışına giden ve gelenlerin kullanım profilini kapsayacak şekilde) test panelleri de uygulanabilir. Secilen paneldeki testler belirli aralıklarla (ideali yılda bir) guncellenmelidir. Buradaki en onemli kısıtlılık kullanıma yeni giren bazı sentetik maddeler (tasarımcı ilaçları) ve nadir kullanılan maddelerin (LSD, gammahidroksi butirat, metakualon gibi) tarama test paneline eklenememeleridir.

Tasarımcı ilacları (designer drugs); yapı olarak sıklıkla kullanılan uyuşturucu maddelere benzemekle birlikte yeni ve farklı kimyasal ozelliklere sahip olmaları ve keşfedilip teknik geliştirilene kadar laboratuvar testleriyle tespit edilememeleri ile bilinen uyuşturuculardır. Genellikle cok duşuk dozda psikoaktif etkileri gorulur, bu nedenle Madde analizinde kullanılan bazı tekniklerin performans özellikleri

- Teknik Duyarlılık Özgüllük Kesinlik Sonuçlanma süresi Maliyet
- Hasta başı Orta-yüksek Orta Kalitatif¹ Dakikalar Düşük
- EIA, FPIA, ELISA Orta-yüksek Orta Düşük-Yüksek 1-4 saat Düşük
- GC Yüksek Orta Çok yüksek Gün(ler) Orta
- GC-MS Yüksek Yüksek Çok yüksek Gün(ler) Yüksek
- LC-MS Yüksek Yüksek Çok yüksek Gün(ler) Yüksek
¹Sonuç için değer belirtilmez, değerlendirme pozitif/negatif olarak yapılır, pozitif değerler için doğrulaama testi kullanılır.

Madde Analizinde Kullanılan Vücut Sıvısı/Doku Örneği Çeşitleri

Avantajlar Dezavantajlar İdrar (en sık kullanılan)

• Girişimsel değil
• Yeterli örnek miktarı elde etmek kolay
• Tüm maddelerin tarama ve doğrulama referans
aralıkları iyi tanımlanmış
• Madde ya da metabolitinin tespit edilebilmesi için
idrarda yeterli konsantrasyon mevcut
• Hem EIA hem doğrulama için GC ya da LC-MS veya
MS/MS cihazları halihazırda mevcut
• Ön hazırlık yapılmasına gerek yok
• Maddenin tespit edilme süresi nispeten kısa
• İdrarın gözetim altında alınması elzem
• İdrarın seyreltilip seyreltilmediğine dair ek bir
işlem gerekli
Kan • Yüksek dozdan şüphelenilen bir hastada yakın
zamanda madde kullanımını değerlendirebilmek
açısından uygun
• Madde ya da metabolitinin tespit edilebilmesi için
idrarda yeterli konsantrasyon mevcut
• Örneğin seyreltilme olanağı yok
• Girişimsel
• Maddenin tespit edilme süresi idrardan daha kısa

Saç Testleri

• En uzun tespit edilme süresi
• Girişimsel değil
• Seyreltme olanağı yok
• Maddeler saça yerleştikten sonra çoğunlukla stabil kalır
• 3-4 günden daha kısa süredeki madde kullanımını tespit edemez
• Çok düşük konsantrasyondaki maddeyi tespit edebilmek için kullanılan yöntemin duyarlılığının çok düşük olması gerekli
• MS ya da Tandem MS analizine girmeden önce örneğin ön hazırlıktan geçmesi (yıkama, parçalama gibi) gerekli
• Pratikte kullanımı yaygın değil
• Pahalı

Tükürük Testi

• Girişimsel değil
• Yakın zamandaki kullanımı tespit etmekte başarılı
• Metabolitlerdense asıl maddeler analiz edilmeli
• Hasta-başı cihazları da dahil çeşitli cihazlar mevcut
• Maddenin tespit edilme süresi kısa
• Örnek miktarı az
• Örnek alımından önce 10-30 dk hasta gözlenerek ağızdan bir şey almadığından emin olunmalı

Ter TESTİ

• Girişimsel değil
• Yakın zamandaki kullanımı tespit etmekte başarılı
• Örneği seyreltme olasılığı çok az
• Ter bandı kullanımı ile maddenin tespit edilme süresi idrara kıyasla daha uzun (7-14 gün)
• İki vizit (ilki bandı yapıştırmak, ikincisi çıkarmak için)
• Örnek miktarı az
• Pratikte kullanımı yaygın değil

Mekonyum

• Maddenin tespit edilme süresi uzun (3-6 ay)
• Örnek elde etme kolay
• Seyreltme olanağı yok
• Yakın zaman kullanımı göstermede başarılı
değil
• Ön hazırlık aşaması uzun
• Pratikte kullanımı yok vucut sıvılarında konsantrasyonları cok duşuktur. Bu yuzden tespit edilmeleri icin oldukca duyarlı testler gereklidir.

ABD’de bir madde analizi yapan bir laboratuvarın, National Laboratory Certification Program (NLCP)
tarafından akredite olabilmesi icin The Department of Health and Human Services/Substance Abuse and Mental Health Services Administration (DHHS/ SAMHSA) kurumunun sectiği 5 maddeyi (amfetamin, kannabinoidler, opioidler, kokain ve fensiklidin (PCP) test ediyor olması gereklidir.

Turkiye’de Uyuşturucu ile Mucadele Yuksek Kurulu tarafından “Ulusal Uyuşturucu Mucadele Strateji
Belgesi (2015-2023)” ve “Ulusal Uyuşturucu ile Mucadele Acil Eylem Planı (2015)” başlıklı yol haritası niteliğindeki belgeler onaylanarak uygulamaya konulmuştur.  Uygulamaya konan “Uyuşturucu ile etkin mucadele yapılabilmesi icin tanı ve laboratuvar hizmetlerini geliştirmek” başlıklı madde Sağlık Bakanlığı’nın laboratuvar hizmetleri ile ilgilidir. Sağlık Bakanlığı madde analiziyle ilgili laboratuvar hizmetlerine ilişkin iki genelge ile mevzuat oluşturmuştur: İlki “Yasadışı ve Kotuye Kullanılan İlac ve Madde Analizi Yapan Tıbbi Laboratuvarlar ile Madde Bağımlılığı Teşhis ve Tedavi Merkezlerindeki Tıbbi Laboratuvarların Calışma Usul ve Esasları” genelgesidir. Bu duzenlemeyle tıbbi laboratuvarlarda uygulanacak madde tarama analizleri ile ilgili kalite gereklilikleri tanımlanmıştır. Bu kalite gerekliliklerinin hem kuruluş/yetkilendirme aşamasında (ruhsat verirken), hem de izlemde (denetimlerde) kontrol edileceği bildirilmiştir. İkincisi ise “Yasadışı ve Kotuye Kullanılan İlac ve Madde Analizi Yapan Doğrulama Laboratuvarlarının Calışma Usul ve Esasları” genelgesidir (15). Bununla ilgili olarak; Sağlık Bakanlığı ulusal capta kurulacak doğrulama laboratuvarlarının yetkilendirileceği illeri ve başvuru koşullarını ilan etmiştir. Buna gore; Tıbbi Laboratuvar Yonetmeliği’ne gore ruhsatlı olan ve bu genelge hukumleri kapsamındaki gerekli şartları sağlayan; Adana, Ankara, Antalya, Diyarbakır, Erzurum, İstanbul, İzmir, Kayseri, Samsun’un bulunduğu dokuz ilde kurulacak doğrulama laboratuvarlarının yetkilendirilmesi kararlaştırılmıştır

Turkiye’de de Sağlık Bakanlığı tarafından madde analizi icin standart bir test paneli belirlenmiştir

Türkiye İçin Madde Taraması Standart Test Paneli (Beşli Tarama)

- Amfetaminler
- Benzodiazepinler
- Esra
- Kokain
- Opiatlar

Vücut Sıvı/Dokularının Madde Analizinde Kullanımı

Tespit edilebilen maddeler Özellikler

Kan Hepsi İdrardan sonra ikinci en sık kullanılan örnek Anne sütü Amfetamin, kannabis, kokain, metadon, morfin Klinik pratikte kullanımı yok. Nefes Alkol, kannabis metabolitleri (tetrahidrokannabinol) Sadece alkol testi pratikte var. Mide içeriği Hepsi Klinik pratikte kullanımı yok

Saç Amfetamin, kannabis, kokain, morfin Klinik pratikte kullanımı yok. Tükürük Amfetamin, kokain, metadon, morfin, nikotin metabolitleri (kotinin)

- Klinik pratikte kullanımı yok (yaygınlaşabilir)

- Ter Amfetamin, kokain, metadon, morfin Klinik pratikte kullanımı yok

- Gözyaşı Henüz yok Devam eden araştırmalar mevcut

Bağımlılık Testlerinde Sonuçların Yorumlanması

Madde analiz raporu yorumlanırken, aşağıdaki hususlara dikkat edilmesi gerekmektedir:

• Hangi metot kullanıldı?
• Madde mi yoksa metaboliti mi test edildi?
• Testin kesme değeri neydi?
• Ornek alım zamanı, şuphelenilen madde kullanım zamanına yakın mıydı?

Çıkan negatif veya pozitif test sonucunun yorumu şu şekilde yapılmalıdır:

Negatif sonucun yorumu

Test sonucunun eşik konsantrasyonun altında olması anlamındadır. Negatif sonuc gercek veya yalancı olabilir: Gercek negatiflik; numunede gercekte mevcut olmayan bir maddenin analitik yontemle tespit edilmeme durumudur.

Madde yok ve test negatif Yorumu

Bu olması istenen sonuctur. Yalancı negatiflik ise; numunede mevcut olan bir maddenin analitik yontemle tespit edilememe durumudur (madde var ve test negatif). Buna numunenin karışması, madde konsantrasyonunun duşuk olması, madde alım sıklığının az olması, idrar numunesinde hile yapılması, doğru maddenin aranmaması, yontemin yeterince duyarlı olmaması, saptama penceresi dışında bir zamanda numune alınması gibi olası durumlar sebep olabilir. Ulkemizde son yıllarda sık kullanılan sentetik kannabinoidler (sokak ismi ile Bonzai) tarama analizlerinde yalancı negatifliğe sebep olan yeni nesil maddeler arasındadır. Doğrulama analiz yontemleriyle ancak saptanabilen bu maddeler uluslararası alanda da madde ile mucadeleyi zorlaştırmaktadırlar.

Pozitif sonucun yorumu: Test sonucunun eşik konsantrasyonun ustunde olması anlamındadır.
Pozitif sonuc gercek veya yalancı olabilir: Gercek pozitiflik; numunede mevcut olan bir maddenin analitik yontemle de tespit edilme durumudur (madde var ve test pozitif). Bu olması istenen sonuctur. Yalancı pozitiflik ise; numunede gercekte mevcut olmayan bir maddenin analitik yontemle tespit edilme durumudur.

Madde yok ve test pozitif

Buna gecmiş madde kullanım hikayesi (kronik kullanıcı), pasif inhalasyon (esrar, kokain), capraz reaksiyonlar (receteli veya recetesiz ilac, bitkisel urun, gıda kullanımı) gibi olası durumlar sebep olabilir.

Pozitif tarama test sonucu, numune veren kişiyi kesin madde kullanıcısı olarak tanımlamaz. Sonucların değerlendirilmesinde bireyin ayrıntılı bilgi iceren alternatif tıbbi değerlendirmesi gereklidir.

Analiz immunokimyasal yontemlerle yapılıyor ise her bir test grubu icin beklenen major capraz reaksiyon yapan bileşikleri hekim laboratuvara sormalıdır.

Eşik konsantrasyon

Madde analizleri acısından en kritik; bu nedenle de en onemli konudur. Test sonucunun negatif veya pozitif ayrımının yapılması icin kullanılır. Belirlenecek eşik konsantrasyonlar, yalancı pozitif ve negatifleri etkileyeceği icin kritiktir. Madde analizlerinde adli ve sosyal/idari kararlar acısından, kişilerin mağdur olmaması acısından toplamda yalancı pozitiflik sayısını en azda tutacak şekilde tasarlanır. Madde analiz programlarında eşik konsantrasyon, genellikle saptama seviyesinin yeterince ustunde ve madde kullanımının makul bir sure icinde tespitine yetecek, olabildiğince duşuk bir seviyedir.

Yanlış pozitif değer olasılığı

EIA sonrası gerektiğinde doğrulama testleri yapılarak azaltılabilir. Yanlış negatif değer elde etme olasılığı ise daha yuksektir. Eğer EIA kullanıldıysa ve yuksek bir kesme değeri kullanıldıysa, duşuk dozda madde kullanımı ya da madde kullanımı zamanının uzerinden bir sure gecmesi durumlarında madde tespit edilemeyebilir. Hekim bunun farkında olursa, şupheli durumlarda kesme değeri altında bir konsantrasyonda madde tespit edilip edilemediğini araştırabilir ve pozitif olması muhtemel durumlarda doğrulama testlerine başvurabilir.

Yanlış pozitif sonuc elde etme olasılığı ozellikle tarama testi basamağında mumkun olabilir. Bunun en sık sebebi capraz-reaksiyon durumlarıdır. Çapraz reaksiyon: Kullanılmakta olan analiz yonteminin test edilen madde ile kimyasal olarak benzeri arasında ayrım yapılamamasıdır. Test sonuclarının değerlendirilmesinde cok onemli bir konudur. En sık capraz-reaksiyon durumu amfetamin olcumlerinde gercekleşir. Kotuye kullanılan maddelerle capraz-reaksiyona en sık yol
acan ilac ve diğer maddelere yer verilmiştir.

Kötüye Kullanılan Maddelerin Eşik Konsantrasyon ve Tespit Edilebilme Süreleri

İdrar tarama eşik konsantrasyonu (ng/ml) İdrar doğrulama eşik konsantrasyonu (ng/ml)

- İdrarda tespit etme süresi
- Kan/ağız sıvısında tespit etme süresi
- Saçta tespit etme süresi
- Amfetamin 1000 500 1-3 gün 12 saat 90 gün
- Barbitüratlar (kısa etkili) 200 200 2-3 gün 1-2 gün 90 gün
- Barbitüratlar (uzun etkili) 200 200 2-3 hafta 4-7 gün 90 gün
- Benzodiazepinler (terapötik kullanım)
- 200 200 3 gün 6-48 saat 90 gün
- Benzodiazepinler (kronik kullanım) 200 200 4-hafta 6-48 saat 90 gün
- Kokain (Benzoilekgonin) 300 150 2-5 gün 2-5 gün 90 gün
Kodein 300 300 2-3 gün 2-3 gün 90 gün
- Morfin 300 300 2 gün 1-2 gün 90 gün
- Eroin (6-asetil morfin) 10 10 24 saat
- Kannabis 50 15 Aralıklı kullanım: 1-3 gün

Kronik kullanım:

30 gün
24 saat 90 gün
Metadon 300 300 2-4 gün 2-4 gün 90 gün
Metamfetamin 1000 500 3-5 gün 1-3 gün 90 gün
Fensiklidin 25 25 Aralıklı kullanım: 2-7 gün
Kronik kullanım: 30 gün 48 saat 90 gün

Kötüye Kullanılan Maddelerle Çapraz-Reaksiyona Yol Açan İlaç/Maddeler

Madde Analit Çapraz-reakiyona yol açan ilaç/madde Amfetaminler • Amfetamin, Metamfetamin
ve yasa dışı analogları: Metilendioksietilamfetamin (MDEA)
Metilendioksiamfetamin (MDA) Metilendioksimetilamfetamin (MDMA)

• Efedrin, psödoefedrin, Fenilpropanolamin (Dekonjestan ted.)
• Vicks solunması (Grip tedavisi)
• Fentermin, fenfluramin (Obezite tedavisi)
• l-Amfetamin, l-metametamin,
• Selegilin (Parkinson ted.)
• Bupropion, Trazodon, Desipramin (Antidepresan)
• Dekstroamfetamin (DEHB tedavisi)
• Klorpromazin (Antipsikotik)
• Amantadin*, Prokainamit, Meksiletin (Aritmi tedavisi)
• Propranolol, Labetalol (Beta bloker tedavisi)
• Metformin (Diabet tedavisi)
• Ofloksasin (Bakteriyel enfeksiyon tedavisi)
• Amantadin (Viral enfeksiyon tedavisi)
• Klorokin (Sıtma tedavisi)
• Prometazin (Antihistaminik tedavi)
• Ranitidin* (Ülser tedavisi)

Benzodiazepinler • Alprazolam,

• Triazolam,
• Diazepam,
• Lorazepam,
• Klordiazepoksit,
• Oksazepam,
• Nordiazepam
• Okzaprozosin (NSAI tedavisi),
• Sertralin (Antidepresan)
• Klorpromazin, Okzaprozin (Antipsikotik tedavi)
• Fenitoin (Antikonvülzan tedavi)

Kannabinoidler • 11-nor-9-tetrahydrocannabinol-9-carboxylic acid (9-karboksi- THC) (D-9-tetrahidrokannabinol metaboliti)

• İbuprofen, Naproksen (NSAI tedavisi)
• Niflumik Asit (siklooksijenaz inhibitörü tedavisi)
• Visine gözdamlası (benzalkonyum klorür ve borat tampon)
• Dranabinol (Tıbbi esrar tedavisi)
• Efavirenz (Viral enfeksiyon tedavisi)
• Pantoprazol (Ülser tedavisi)
• Prometazin (Antihistaminik tedavi)
• Kenevir Tohumu (Beslenme)
Kokain • Benzoilekgonin • Amoksisilin (Bakteriyel enfeksiyon tedavisi)
• Koka bitkisi yaprakları (Beslenme)
• Tonik Su (Beslenme)

Opiatlar

• Morfin
• Eroin,
• Diasetilmorfin,
• Oksikodon,
• 6-monoasetilmorfin
• Kodein, dihidrokodein (grip tedavisi) (asetilkodein eroin ile kontamine olarak alınabilir, kodeine metabolize olur)
• Hidrokodon, hidromorfon, oksikodon (narkotik analjezik tedavisi)
• Tramadol (Ağrı tedavisi)
• Difenhidramin (Kusma tedavisi)
• Haşhaş tohumu,
• Kreatinin (Beslenme)
• Nalokson (Opioid zehirlenmesi)
• Dekstrometorfan (Öksürük şurup bileşeni)
• Amisulpirid, Ketiapin Sulpirid (Nöroleptik) Kinolon antibiyotikleri, Ofloksasin, Levofloksasin, Rifampisin (Bakteriyel enfeksiyon tedavisi)
• Kinin (Sıtma tedavisi)
• Verapamil (kalsiyum kanal blokörü)

Kötüye Kullanımı Olan Maddelere Özgü Laboratuvar Özellikleri

Alkol

Alkollu iceceklerdeki bağımlılık oluşturucu kimyasal madde etanoldur (etil alkol). Bireysel tolerans ozellikleri ve genetik varyasyonlarla ilişkili farklılıklar olmakla birlikte, coğunlukla kandaki seviyesi intoksikasyon belirtileri ile korele seyreder (3). EIA ve GLC teknikleri ile test edilebilir. En duyarlı ve kantitatif yontem kan alkol seviyesinin GLC ile analiz edilmesidir.

Alkolmetre ile nefesteki alkol oranının belirlenmesi de genel kullanımda guvenilir bir tekniktir. Alkollu arac kullanma ya da trafik kazası vakalarında alkolmetre rutin kullanılan bir alkol olcme yontemidir.

Nefes alkol analizi, kan alkol duzeyini belirlemede kullanılan invazif olmayan bir tekniktir.100 ml kandaki gram alkol cinsinden etanole karşılık gelen, 210 lt solunum havasında gram cinsinde etanol birimi unite olarak belirlenmiştir. Nefes testinde tespit edilen 1 promil, 100mg/dl ya da 1 gr/L kan alkol duzeyi ile eşdeğerdir.

Adli vakalarda kan alkol seviyesinin GLC analizi ile test edilmesi gereklidir. Alkol nefes testi pratik olması ve girişimsel olmaması nedeniyle sıklıkla kolluk kuvvetleri tarafından kullanılmaktadır (3,9). Alkolun etkileri acısından yaş, cinsiyet, suruculuk deneyimi gibi bazı faktorlere bağlı olarak bireyler arasında farklılıklar gorulmekteyse de bunlar guvenli suruculuğu garantileyecek kadar buyuk farklar olmadığı gibi, tartışmalı sonuclar olarak değerlendirilmektedirler. Bununla birlikte genel olarak araştırmalar 0.2 promil duzeyinden itibaren alkol duzeyi arttıkca suruculuk uzerinde olumsuz etkilerinin de arttığı yonunde birleşmektedir. Bu sınır kimi ulkeler tarafından kabul edilmiş bulunmaktadır. Ulkemizde ticari arac suruculeri ve kamu hizmetinde calışan suruculerin alkollu olarak trafiğe cıkmaları tumuyle yasaklanmış, diğer suruculer icinse yasal sınır olarak bir litre kanda
yarım gram alkole eşit olan, 0.50 Promil belirlenmiştir.

0.50 promil 100 mililitre kanda 50 miligram alkol bulunduğunu gosterir Alkol bağımlılığı sıklıkla inkar edilerek saklanmaya calışılacağından, madde taraması ile birlikte rutin olarak etanol olcumunun de yapılmasında fayda vardır. İdrar alkol seviyesi kan alkol seviyesinden 1.3 kat fazladır. Bununla birlikte idrar alkol seviyesini etkileyen faktorler de hesaplamada goz onunde bulundurulmalıdır. DM ve restriktif akciğer hastalığında değerler yanıltıcı olabilir. Alkolun idrarda tespit edilebilme suresi yaklaşık 24 saattir.

Alkol Biyobelirteçleri

Alkol biyobelirtecleri, alkol kullanım bozukluğu olanların tedavi ve izlem surecinde kullanılabilen, abstinensin değerlendirilmesinde faydalı olan, alkol kotuye kullanımının gostergesi olan bazı belirteclerdir. Alkol biyobelirtecleri aslında alkol kullanımına bağlı olarak ortaya cıkan ceşitli fizyolojik sureclerin kan ya da idrara yansımasıdır. Karaciğer hucre hasarı, hematopoezin baskılanması, metabolik bozukluklar bunlardan bazılarıdır. Alkol kullanımına ozgul olmayan gama glutamiltransferaz (GGT), alanin amino-transferaz (ALT), aspartat amino-transferaz (AST), MCV, karbonhidrattan yoksun transferrin (carbohydrate-deficient transferrin: CDT) ile alkol metabolitleri olan etil glukuronid (EtG) ve etil sulfat (EtS) bazı alkol biyobelirtecleridir.

Karbonhidrattan yoksun transferrin (carbohydrate deficient transferrin (CDT): Alkolun biyolojik etkilerini ortaya koyan testlerden en spesifik olanıdır. Transferrinin bir izoformudur. Alkol kullanım bozukluğu olan kişilerin %40-70’inde yuksektir. Ozgulluğu %98 olarak belirtilmiştir. Bazı nadir kalıtımsal metabolik bozukluklar, primer biliyer siroz ve gebelik CDT’nin yukselebileceği diğer durumlardır

Etilglukuronid (EtG): Yakın zamandaki alkol kullanımı icin uygun bir biyobelirtectir. İdrar orneği ile test uygulanır. Alkolden daha uzun bir sure tespit edilebilir.

EIA, HPLC, GC-MS, LC-MS-MS yontemleri kullanılabilir. EIA hızlı ve ucuz bir tarama yontemi olarak oncelikli tercih olarak kullanılır. Pozitif sonuclar ise diğer yontemlerle (orn. LC-MS-MS) doğrulanarak duyarlı ve ozgul sonuclara ulaşılabilir. Bununla birlikte LC-MS-MS, hem pahalı olması hem de olcum cihazını kullanabilecek kalifiye personel gerektirmesi nedeniyle her laboratuvarda rutin olarak calışılmamaktadır.

LC-MS-MS’nin duyarlılığı cok yuksektir ve EIA’nın olcebileceğinden daha duşuk değerleri tespit edilebilir. Bu durum avantaj olmakla birlikte kazayla alkole maruz kalma (mesleki sebepler (el dezenfektanı gibi) ya da evsel urunler (gargara gibi)) sonucu yanlış pozitif sonuclar ortaya cıkabileceğinden kişinin değerlendirmesinde bu gibi durumlar goz onunde bulundurulmalıdır.

EtG’nin yanlış pozitif cıkmasına sebep olabilecek başka bir faktor de idrarda glukoz bulunmasıdır. Ozellikle diyabetik hastaların idrarında glukoz bulunması olasıdır. Glukozun mikrobiyal fermentasyonu ile etanol ortaya cıkabilir. Sonuc olarak idrar yolu enfeksiyonu olan diyabetik ve glukozurisi bulunan bir hastada idrarda pozitif EtG sonucuyla karşılaşmak olasıdır.

Alkol Kullanım Bozukluğunda Bazal Değerlendirme Laboratuvar parametresi Özellikleri

Kan alkol düzeyi

Yakın zamandaki alkol kullanımını tespit etmek için kullanılabilir. Nefes ve kan alkol düzeyleri arasında yüksek korelasyon mevcuttur. El ve ağız dezenfektanları ile yanlış pozitiflik olasılığı vardır.

Karbonhidrattan yoksun transferrin (CDT)

Tanısal amaçla değil hastanın takibinde kullanılması daha değerlidir. Ağır alkol kullanımıyla CDT
seviyesi yükselir. Abstinens ile yarı ömrü yaklaşık 17 gündür. 3 haftalık abstinens ile normal seviyeye gerileyebilir. Primer bilier sirozda da yükselme olasılığı vardır. CDT>%2,6 olması son 2 haftada ağır alkol kullanımını gösterir.

Karaciğer enzimlerine göre daha özgüldür. Bağımlı bireylerde duyarlılığı daha fazladır. GGT ve CDT
düzeyleri farklı bireylerde yükselebilmektedir, bu nedenle birlikte kullanılmaları alkol kullanımı
ile ilgili daha fazla fikir verebilir. Her merkezde bulunmaması ve KCFT’ye göre pahalı olması dezavantajlarıdır

Karaciğer fonksiyon testleri (KCFT)

GGT

Alkol kullanım bozukluğu olan hastaların %70’inde yüksektir.

Karaciğer enzimleri arasında en duyarlı olanıdır. Erkeklerde ve 30 yaş üstünde daha duyarlıdır.
Abstinens ile yarı ömrü yaklaşık 2 haftadır.

ALT ve AST: özgül olmayan belirteçlerdir, duyarlılık ve özgüllükleri düşüktür. AST uzun dönem
prognostik değeri daha yüksektir. AST/ALT >1,5 karaciğer hastalığı için öngörücüdür, >3 akut MI ile
ilişkilidir. Bilirubin değerlerinde yükselme ciddi karaciğer patolojisinin işaretçisi olabilir.

Altta yatan karaciğer hastalığı bulunmayan içicilerde abstinens ile birlikte karaciğer enzimleri 4-6 hafta içinde normale döner. Elektrolitler Magnezyum, çinko, potasyum değerleri yoksunluk döneminde düşebilir.

Hemogram Alkol kullanımına bağlı olarak primer ya da sekonder olarak anemi ya da nötrofili gelişebilir

MCV

Kadınlarda ve 30 yaş üzerinde daha duyarlıdır. Hastaların %30’unda yükselir. Alkolün kemik
iliği üzerindeki toksik etkisi ile gelişir. Özgül olmayan bir belirteçtir. Folat eksikliği ve alkolik olmayan
karaciğer hastalıklarında da yükselebilir Abstinens ile birlikte normale dönmesi ise 4 ayı bulur.

Etilglukuronid (EtG)- idrar

Son 1-3 gün içindeki alkol kullanım ile yükselir. Tespit edilme süresi alkol tüketim yoğunluğuyla ilişkili olarak uzayabilir. Özellikle acil serviste kan alkol düzeyinin 0 olması durumunda yakın zamanda aşırı alkol kullanımının göstermede yardımcıdır.

Altta yatan karaciğer hastalığı bulunmayan icicilerde abstinens ile birlikte karaciğer enzimleri 4-6 hafta icinde normale doner. MCV’nin normale donmesi ise 4 ayı bulur.

Nikotin

Nikotin biyobelirteçleri

Karbonmonoksit (CO) düzeyi: Ekspirasyon havasındaki karbonmonoksit duzeyinin 10-30 ppm CO iceriyor olması son 8-12 saat icinde 20 adet sigara icildiğinin gostergesidir. COmetre kullanımı kolay ve motivasyonel fayda sağlayabilecek bir aractır. Ancak bir biyobelirtec olarak ozgulluğu duşuktur.

Yuksek karbonmonoksit duzeyleri aynı zamanda hava kirliliği ya da pasif icicilik durumlarıyla da ilişkili olabilir.

Kotinin

Yakın zamandaki icme durumunu doğrulamak icin objektif bir değerlendirmedir. Hem sigara icicilerinde hem de pasif icicilerde gunluk nikotin alımını değerlendiren bir belirtec olarak kullanılabilir

Nikotin yarı omru yaklaşık 30 dakika iken, metaboliti olan kotininin yarı omru ise 7-40 saattir. Kotinin duzeyinin, nikotin duzeyine gore daha faydalı bir belirtec olduğu soylenebilir.  Nikotinin kotinine metabolizasyonu ve kotininin kendi eliminasyon hızındaki bireysel farklılıklar nedeniyle plazma kotinin duzeyleri değişkenlik gosterebilir.

Kotininin metaboliti olan 3-hidroksikotinine idrardaki oranı da kullanılabilecek bir yontemdir. Hızlı metabolize ediciler daha yuksek bir orana sahiptirler, genellikle ictikleri sigara miktarı daha fazladır ve nikotin replasman tedavilerinden pek fayda gormezler. Genellikle kadınlarda hızlı metabolize edicilik daha yuksektir. Kotinin kullanımı ile ilgili bir kısıtlılık da yarı omru nedeniyle kısa sureli (son 3-4 gun) nikotine maruziyetin değerlendirilebilmesidir. Bir tane sigara tuketimi ile oluşan kotinin duzeyi 8-10 ng/ml’dir. Tipik olarak >14 ng/ml kotinin değeri yuksek olasılıkla nikotin bağımlılığı ile ilişkilidir. Nikotinin idrarda tespit edilebilme suresi 12 saattir.

Kafein

Kafeinin yarı omru yaklaşık 3,5 saattir. Barbituratlar ve fenitoin gibi enzim indukleyiciler kafein metabolizmasını hızlandırabilir. Eritromisin gibi ajanlar metabolizmasını azaltabilir. İdrarda tespit edilebilme suresi yaklaşık 12 saattir.

Kannabinoidler

Kannabisin yavaş biotransformasyon ve yağda cozulme ozellikleri nedeniyle vucut dokularına yayılımı fazladır. Yarı omru 20-30 saat arasında değişir. İdrarda tespit edilebilme suresi yaklaşık 72 saattir.. Major metaboliti olan 9-karboksi-tetrahidrokannabinol (9-karboksi-THC) duzensiz kullanıcılarda 4-6 gun, kronik kullanıcılarda yaklaşık 1 aya kadar idrarda tespit edilebilir.

İdrarın kasıtlı seyreltilmesi ile kannabinoid değeri negatifleşebilir. Değerlendirmede kannabinoidlerin plastiğe tutunma ozellikleri goz onunde bulundurulmalıdır.

Kokain

Kokainin biotransformasyonu oldukca hızlıdır, benzoilekgonin ve ekgonin metilestere metabolize olur. %10’undan daha azı değişmeden idrarla atılır ve idrarda tespit edilebilme suresi 12-18 saattir (major metaboliti benzoilekgonin icin 72 saate kadar). Bu yuzden kokainin tespit edilebilmesi icin saatler icinde kan ya da idrarda tetkik edilmesi gerekir. Ornek alındıktan sonra bile plazma enzimleri tarafından biotransformasyonu devam edeceğinden kan orneği sodyum florurlu tupte buzda saklanmalı ve 1 saat icinde calışılmalıdır. İdrar orneği ise hemen buzdolabına konulmalıdır

Amfetamin

Ceşitli sempatomimetik ajanlar (fenetilaminler: efedrin, fenfluramin, tranilsipromin) yanlış pozitifliğe
sebep olabilir. Sodyum klorur yanlış negatifliğe sebep olabilir.

İdrar

İdrarın alkalizasyonu amfetaminin bobrekten atılımını azaltırken, asidifikasyonu artıracaktır. Amfetaminin idrardaki yarı omru yaklaşık yarım saattir. Alındıktan sonra 48-72 saat sureyle idrarda
tespit edilebilir

Ekstazi

(3,4-metilendioksimetamfetamin, MDMA) Yarı omru yaklaşık 10-30 saattir. İdrarda tespit
edilebilme suresi 30-48 saattir. İdrar: Ornek buzdolabında saklanmalıdır.

Opioidler

İdrar orneği buzdolabında saklanmalıdır. Opiat iceren ilac kullanımı olanlarda, haşhaş cekirdeği iceren yiyecek tuketenlerde yanlış pozitif sonuclarla karşılaşılabilir. İdrarda tespit edilebilme suresi kodein icin 24 saat, metadon icin yaklaşık 9 gun, propoksifen icin 6-48 saattir.

Fensiklidin

Kan referans aralığı tanımlanmamıştır. Yarı omru 10-50 saattir. İdrarda tespit edilebilme suresi 8 gundur.

Anabolik steroidler

İdrarda tespit edilebilme suresi oral kullanım icin 3 hafta, depo enjeksiyon icin 3-6 aydır (22)

Uçucu Çözücüler

Tanımlanmış referans aralığı yoktur. Gama-hidroksibütirat (GHB) SSS depresanıdır. İnsanda endojen olarak cok duşuk konsantrasyonlarda bulunan bir maddedir ve noromodulator ozelliklere sahip olduğu duşunulmektedir. Katapleksinin tedavisinde klinik kullanımı mevcuttur. Sersemlilk, ofori, başdonmesi, kusma, solunum depresyonu ve olum gibi sonuclara yol acabilir.

Gerektiğinde idrarda tespit edilebilme suresi 12-24 saattir.
İdrar GC-MS analizi ile tespit edilebilir (3,22).
Ketamin (Special K)

Kimyasal olarak fensiklidine (PCP: melek tozu) benzer. Hızlı etkili disosiyatif anestetik olarak bilinir. Bazı kişilerde psikoz ya da paranoid duşuncelere sebep olabilir. Veterinerlikte kullanımı daha yaygındır. Yakın zamanda tedaviye direncli depresyonda kullanımı soz konusudur. Kotuye kullanımı ile ortaya cıkabilecek yan etkiler uyuşukluk, koordinasyon kaybı, kas rijiditesi, agresif/şiddet icerikli davranışlar, konuşma bozukluğu, boş bakış, abartılı bir gucluluk hissidir.

İdrarda tespit edilebilme suresi 24-48 saattir. EIA ile tarama sonrasında GC-MS, GC-MS-MS, LCMS-
MS ile doğrulama mumkundur.

Kötüye Kullanılan Maddelere Bağlı Gelişebilecek Komplikasyonlar ile İlişkili Laboratuvar Değerlendirmeleri

Alkol

• Kardiyovasküler (anjina, aritmi, kardiyomiyopati, kalp yetmezliği, hipertansiyon, iskemik kalp hastalığı):

Elektrokardiyografi (EKG)

• Endokrin (Psödo-Cushing sendromu, hipogonadizm):

24 saatlik idrarda kordizol, deksametazon supresyon testi, insülin hipoglisemi testi, seks hormonları.

• Gastrointestinal (Alkolik karaciğer hastalığı, alkolik siroz, alkolik yağlı karaciğer, alkole bağlı karaciğer fibrosisi, alkolik hepatit, gastrit, hepatik karsinom, Mallory-Weiss sendromu, özefagus kanseri, oral skuamoz hücreli kanser, pankreatit (akut/kronik), pankreas karsinomu): Albumin, ALT, AST, GGT. ALP (AST/ALT>2 ve GGT/ALP>1,4 olması alkolik karaciğer hastalığını düşündürür) bilirubin, kanama parametreleri, CDT, hemogram, alfa-fetoprotein, amilaz, kalsiyum, KŞ, elektrolitler

• Hematolojik (Anemi, trombositopeni): Hemogram
• Tüberküloz: İlişkili tanısal testler
• Viral hepatit: HBsAg, ALT
• Kas-iskelet sistemi (Avasküler nekroz, miyopati, rabdomiyoliz): CK, ALT, AST, amilaz, LDH, BFT,
elektrolitler
• Nörolojik (Alkolik demans, nöbet, serebellar dejenerasyon, santral pontin miyelinozis, Korsakoff
sendromu, Marchiafava-bignami sendromu, periferik nöropati, Toksik ambliyopi, Wernicke sendromu): BFT, hemogram, elektrolitler, tiamnin düzeyi, transketolaz,

Beyin MRG

• Nutrisyonel: Folat, niasin, vitamin B12, tiamin
• Pnömoni: Kültür, sedimentasyon, hemogram, KCFT, BFT, elektrolit
• Deliryum tremens: Deliryum etiyolojisine yönelik diğer faktörleri dışlamaya yönelik tetkikler

Nikotin

Klinik değerlendirme ile birlikte gerektiğinde aşağıda belirtilen komplikasyonlara yonelik laboratuvar değerlendirmesi yapılmalıdır:

• Osteoporoz, kırıklar
• Kanser (mesane, böbrek, larinks, akciğer, özefagus, oral, pankreas, farinks)
• Göz hastalıkları (katarakt, maküler dejenerasyon)
• GIS hastalıklar (peptik ülser, Crohn hastalığı)
• Kardiyak komplikasyonlar (ateroskleroza sekonder iskemik kalp hastalığı, serebrovasküler hastalıklar, periferik vasküler hastalıklar)
• Göğüs hastalıkları (KOAH, astım alevlenmesi, pnömoni)
• Üreme sistemine ilişkin komplikasyonlar (İmpotans, infertilite)

Alkol Kullanım Bozukluğunda Laboratuvar Parametrelerindeki Değişiklikler Parametre Değişiklik Parametre Değişiklik

25-OH vitamin D3 ⇩ Glukoz ⇩
Aldolaz ⇩ Glukoz toleransı ⇩
ALP ⇧ GH ⇧
ALT ⇧ HbA1c ⇧
Amilaz ⇩ LDH ⇧
Androjenler ⇩ Laktik asit ⇧
Apolipoproteinler ⇧ Lipitler ⇧
AST ⇧ LH ⇧
Bilirubin ⇧ Magnezyum ⇩
Kadmiyum ⇧ MCV ⇧
Kolesterol ⇧ Paratiroid hormon ⇧
Bakır ⇧ Fosfat ⇩
Kordizol ⇧ Platelet ⇩
CK ⇧ Potasyum ⇩
FSH ⇧ Testosteron ⇧
GGT ⇧ Ürik asit ⇧

Kafein

• Karaciğer enzimlerinde hafif düzeyde değişiklik: ALT, AST, GGT
• Kan lipit profilinde hafif düzeyde değişiklikler: Total
kolesterol, LDL
• Tiamin eksikliği
• Hipoglisemi
• Hipokalemi
• Laktik asidoz

Kokain

• Kardiyovasküler komplikasyonlar: Kardiyak enzimler, BNP, sedimentasyon, hemogram
• Anoreksi: Elektrolitler
• Karaciğer yetmezliği: KCFT, kanama parametreleri
• DIC, trombositopeni: Hemogram, kanama parametreleri
• Hipokalemi
• Rabdomiyoliz: ALT, amilaz, AST, CK, LDH, elektrolitler, kreatin, hiperkalemi, hipokalsemi, idrar
analizi
• Pulmoner komplikasyonlar: Arteriyel kan gazları, hemogram
• Renal yetmezlik: Elektrolitler, idrar analizi

Amfetamin

• Hepatotoksisite: KCFT, Kanama parametreleri
• Hiponatremi: Elektrolitler
• Rabdomiyoliz: Kalsiyum, ALT, amilaz, AST, CK, LDH,
• Renal yetmezlik: BFT

Amfetaminin yan etkileri, ozellikle hiponatremi, eş zamanlı SSGI (ozellikle fluoksetin) kullanımı ile artış gosterebilir.

Ekstazi

• DIC: Kanama parametreleri, hemogram, D-dimer
• Hepatik komplikasyonlar: KCFT
• Hiponatremi
• Rabdomiyoliz: ALT, amilaz, AST, CK, LDH, elektrolitler, kreatin, hiperkalemi, hipokalsemi, idrar analizi
• Renal yetmezlik: Elektrolitler, idrar analizi

Opioidler

• Kardiyak komplikasyonlar: Hidroksibutirik asit dehidrogenaz
• Hiperglisemi: KŞ, HbA1c
• Hiperprolaktinemi: Prolaktin
• Tiroid disfonksiyonu: TFT
• Pankreatit: Amilaz, lipaz
• Karaciğer disfonksiyonu: KCFT
• Hematolojik komplikasyonlar: Hemogram
• Hepatit C ve HIV serolojisi
• Sifiliz serolojisi
• Rabdomiyoliz: ALT, amilaz, AST, CK, LDH, elektrolitler, kreatin, hiperkalemi, hipokalsemi,
idrar analizi
• Hipokolesterolemi: Lipid profili
• Hipoksi: Kan gazları
• Miyoglobinuri: Elektrolitler, idrar analizi
• Dehidratasyon (diaforez, bulantı, kusmaya bağlı):

Elektrolitler

Opioid kullanıcılarında viral enfeksiyonların değerlendirilmesi: Viral seroloji, enjeksiyonla kullanım oykusu olanlarda bakılmalıdır. ABD’de, enjeksiyonla kullanıma bakılmaksızın her kullanıcıda HIV serolojisine, 1945-1960 tarihleri arasında doğanlarda ise yine enjeksiyonla kullanıma bakılmaksızın HCV serolojisine bakılmaktadır.

HCV:

HCV Ab+ : Aktif ya da geçirilmiş hastalık
HCV RNA (PCR)+ : Virüsün aktif olarak replikasyonu, bulaşıcılık
Hepatit C genotipi (tedavi planlanıyorsa) : Tedavi etkinliğinin değerlendirilmesi

Hepatit B

HBsAg + : Akut ya da kronik hepatit B enfeksiyonu
HBeAg + : Viral replikasyon yüksek, bulaşıcılık yüksek, karaciğer hastalığına ilerleme riski yüksek
Anti-HbC+ : Virüse maruz kalındığının göstergesidir. HBsAg negatifse, geçmişte HBV’ye maruz kalındığı ve muhtemelen enfeksiyonun devam ettiğinin göstergesidir.
Anti-HBs + : Aşılanma ya da geçirilmiş enfeksiyona bağlı olarak bağışıklık kazanıldığını gösterir.

HIV

Anti-HIV+ : Muhtemel HIV enfeksiyonu; HIV RNA PCR ile doğrulama gereklidir. Şüpheli durumlarda cinsel yolla bulaşan hastalıklar da değerlendirilmelidir.

Kannabinoid

Komplikasyonlara bağlı olarak izlenmesi onerilen ozel bir laboratuvar değeri yoktur.

Uçucu çözücüler

• Hematolojik komplikasyonlar (Aplastik anemi, kemik iliği supresyonu, losemi): hemogram,
periferik yayma, kanama parametreleri
• Hepatotoksisite: KCFT, kanama parametreleri
• Hipoksi: Kan gazları
• Nefrotoksisite: BFT, elektrolitler, idrar analizi

Fensiklidin

• Hipoglisemi
• Karaciğer enzimlerinde değişiklik
• Dehidratasyon (hiperpireksiye bağlı): Elektrolitler,

BFT

• Rabdomiyoliz (hiperpireksiye bağlı): ALT, amilaz, AST, CK, LDH, elektrolitler, kreatin, hiperkalemi,
hipokalsemi, idrar analizi
• Lokositoz: Hemogram

Steroidler

• Steroid hormon profili
• Hepatik komplikasyonlar: KCFT, CK
• Tromboz: Kanama parametreleri
• Hiperlipidemi: Lipid profili
• Rabdomiyoliz: ALT, amilaz, AST, CK, LDH, elektrolitler, kreatin, hiperkalemi, hipokalsemi,
idrar analizi

Benzodiazepinler

• Hemogram
• Elektrolitler
• KCFT
• KŞ
• Arteriyel kan gazları
• Beyin BT ya da MR (kafa travması şuphesi varsa)

GHB

Ender vakalar dışında rutin laboratuvar olcumu ve organ etkilenmesi olup olmadığına dair başka laboratuvar değerlendirmesi gerekmez. Diyare, bulantı, kusmaya bağlı ciddi dehidratasyon durumunda bobrek fonksiyon testleri ve elektrolit takibi yapılmalıdır.

Ketamin

• Nadiren ALT ve AST yuksekliği
• Nadiren rabdomiyoliz: Elektrolit (potasyum yuksekliği), BFT, miyoglobinuri, CK yuksekliği

Günümüzde Madde Kullanım Yaygınlığı ve En Çok Kullanılan Maddeler

Madde bağımlılığının insan sağlığı uzerine kotu etkileri netleştikce bireylerin rehabilitasyonu, tanı ve tedavileri icin yeni yaklaşımlar guncellenmeye devam etmektedir. Son olarak madde bağımlılığı ve kotuye kullanım tanımlamaları; Madde Kullanım Bozukluğu (MKB) başlığı altında Amerikan  (APA) Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayısal Sınıflandırma El Kitabının beşinci baskısında (DSM- 5) birleştirilmiş ve gidişin belirlenmesi amaclı olcutler yeniden duzenlenmiştir.

Madde bağımlılığı problemini farklı yonleriyle inceleyen araştırmacılar son yıllarda ve coklukla; alkol,
esrar, kokain gibi maddelere başlama yaşı, yaşam boyu madde kullanımının yaygınlığı, nuks ve yoksunlukla ilgili geniş epidemiyolojik, sosyodemografik calışmalar da yapmışlardır.

Araştırmacılar bu calışmalarını yaparken konuyla ilgili bilgilere ulaşmak icin genellikle; madde kullanan bireyler ve aileleriyle yapılan goruşmelerin sonuclarını, belirli yazılımların kullanıldığı anketlerden elde edilen sonucları değerlendirmişler veya MKB ile ilgili adli kayıtlardan yararlanmışlardır. Bu araştırmaların verileri arasında kanıta dayalı laboratuvar sonucları yok denecek kadar azdır. Son yıllarda yapılan benzer calışma sonuclarına gore; Dunya genelinde ve Avrupa’da (tutun ve alkol kullanımı haric) hangi maddenin en cok kullanıldığı araştırılmış ve esrar kullanımının tum ulkelerde genel olarak tırmandığı hem Birleşmiş Milletler 2017 raporunda (United Nations International Drug Control Program - UNODC) hem de 2018 yılı Avrupa Birliği Uyuşturucu raporunda (EMCDDA 2018) yer almıştır (22,23). EMCDDA 2018’e gore; Avrupa Birliği ulkeleri icin en cok uyuşturucu kullanımı tahmini sıralaması “esrar, kokain, MDMA (3,4-metilenedioksiN-metilamfetamin-(ekstazi) ve amfetamin” şeklindedir. Ulkelerden gelen bilgilerin kaynağı coğunlukla; adli kayıtlardan, bireylerin geri bildirimlerden ve anket sonuclarından oluştuğu ve sıralamada kullanılan kaynaklarının kanıta dayalı laboratuvar sonucları olmadığı duşunulurse; Avrupa Birliği ulkelerinde en cok kullanılan madde sıralaması tartışılmalıdır. Ulkemiz icin de bulgular benzer yontemlerle geliştirildiğinden bu rapor sonuclarını Turkiye icin de tahmini olarak değerlendirmek gerekir. Buna karşın; istatistiksel olarak tamamen somut, analitik sonucları kapsayan, Uskudar Universitesi Tıbbi Biyokimya Laboratuvarının 2015 – 2019 yıllarının, geriye donuk ornekleme yoluyla elde edilen verileri incelendiğinde; ornek bazında en cok belirlenen madde-molekul sıralamasında farklılıklar olduğu gozlenmiştir. Bulgular; Tablo 1’de verilmiştir. Bu calışma: Alkol (Etilglukuronit), Amfetamin, MDMA, Esrar (Delta-9-Tetrahydrocannabinol- THC), Kokain (Benzoilekgonin) ve Opioid (Morfin) molekullerinin analizlerini kapsamaktadır ve analizler; UPLC/MS/MS yontemiyle, MKB nedeniyle tedavi isteği olan bireylerin idrar orneklerinde gercekleştirilmiştir (n=4760). Bu calışma sonucları; Uskudar Universitesi Araştırma Uygulama Merkezi Tıbbi Biyokimya Laboratuvarının “tedavi isteği olan” bireylerin madde kullanım profilini yansıtmakta beraber, ornek sayısı olarak hangi maddenin daha cok kullanıldığı konusunda, İstanbul icin fikir verecek duzeydedir. Tabloda; esrar kullanımının alkol kullanımının da onune gecmesi dikkat cekicidir. Sıralama EMCDDA 2018 raporunda yer alan “en cok kullanılan madde” verileriyle, alt sıralarda uyumlu değildir. Benzer calışmalar coğaldığında; klinik laboratuvar tabanlı sonuclara bağlı olarak, madde kullanımının dağılımı ve yaygınlığı daha da somutlaşacak, kanıta dayalı analiz sonucları ulkelerin gercek madde kullanım profillerini ortaya cıkaracaktır. Sadece adli kayıtlar, el konulan uyuşturucu miktarları, uyuşturucu trafiği gibi unsurlarla MKB konusunda elde edilen bilgiler soyuttur. MKB da en cok kullanılan tekli ve coklu madde-molekulun belirlenmesinde ve diğer demografik bilgilerin oluşturulmasında klinik laboratuvar sonuclarının, daha sıklıkla destek aracı
olarak kullanılması beklenendir.

Maddelerin Kullanım Yolları Biyolojik Örneklerin (idrar) Saklama Koşulları Esrar, Alkol, Opioidler (morfin, eroin, kodein, metadon, meperidin), Kokain, Amfetamin, MDMA (ekstazi), Esrar benzeri sentetikler (JWH-HU-CP serileri), Trisiklik Antidepresanlar, Hipnotikler (Barbituratlar, Benzodiazepinler, vs), Ucucular (tiner, benzen, bali vs), Halusinojenler (LSD) gibi maddeler; inhalasyon, oral, dilaltı, derialtı, kas ici veya intravenoz enjeksiyon yoluyla kullanılabilirler.

Kullanılan maddelerin varlığı; İdrar, tukuruk, kan, sac, tırnak gibi biyolojik orneklerde farklı yontemlerle belirlenebilirler. Yaygın olarak kullanılan ornek tipi idrardır. Bağımlılık yapan madde analizleri icin toplanan idrar orneklerinin guvenlik kontrolleri yapıldıktan sonra hızlıca analiz edilmeleri uygun olur. Analiz gunune kadar beklemesi gerekli olanlar; dondurulmuş olarak veya 2-8 °C’de 48 saat sureyle saklanabilir. Bazı kaynaklar; bağımlılık yapan maddelerin idrar orneklerindeki stabilitesinin +4 °C’de 7 gun, dondurulmuş orneklerde ve -20 °C’de 6 aya kadar saklanabileceğini bildirmişlerdir (Amphetamine, MDMA, Barbutiratlar, Benzodiazepinler, Buprenorpine, Esrar, Kokain, Kodein, LSD, Methadone vs) (25).

Tıbbi Biyokimya laboratuvarlarında yapılan bağımlılık yapan madde analizleri ve sonucları; klinisyenlere, madde kullanımının hikayesiyle ilgili bilgi verebilir, maddenin varlığını belirler ve hastaların takip edilebilme kolaylığını sağlar. Bu ozellikte olan testler klinik laboratuvar icin “tanı koydurucu” olarak tanımlanır. Tanı koydurucu nitelikte olan bu testlerin; laboratuvarın analiz test listesinde bulunan binlercesinden farklı olan tarafları vardır.

Bu ozellikler aşağıda verilmiştir;

a. Duyarlıdırlar (Diagnostic Sensitivity); Bu testler; bir hasta serisinde, hasta olanları doğruluk oranı
yuksek bir yuzdeyle ayırt edebilirler.
b. Ozguldurler- Ozellikli (Diagnostic Specificity); Bu testler ise sağlıklı olanlardan oluşan bir seride; hasta olmayanları guvenilir bir yuzdeyle belirleyebilirler ve hastalığı ekarte ederler ve her iki ozelliğin de yanlış negatiflik ve pozitiflik oranları cok duşuktur.

Tanı Koyduran Testlerin Özellikleri

1. Duyarlıdırlar (Diagnostic Sensitivity) hasta olanları sağlam olanlardan ayırt edebilirler
2. Ozguldurler- Ozellikli (Diagnostic Specificity) sağlam olanları, hasta olanlardan ayırt edebilirler
3. Yanlış negatiflik ve pozitiflik oranları cok duşuktur.
4. Tanıda cok onemli bu ozelliklere sahip testler eğer; doğruluğu (bilinen gercek değerle uyumu -
accuracy) ve kesinliği (tekrarlanabilirliği tutarlı - precision) yuksek olan yontem ve tekniklerle yapılırlarsa sonuclarıyla guven verirler. Tanı koydurucu yuzlerce biyokimyasal belirteclerle ilgili bilgiler ve bu testlerin neler olduğu Klinik Biyokimyanın temel eserlerinde ayrıntılı olarak verilmişti.

Bircok klinik alanda olduğu gibi; Madde Kullanım Bozukluğunun tanı, tedavi ve takibinde kullanılan analiz yontemleri de “Tanı Koydurucu Testler” arasındadır.

Duyarlılık= Gerçek Pozitiflik / Gerçek Pozitiflik + Yanlış Negatiflik
Özgüllük= Gerçek Negatiflik / Gerçek Negatiflik + Yanlış Pozitiflik

Bağımlılıkla Mücadele Programında Kullanılan Analiz Yöntemleri

Son yıllarda test teknolojisindeki yenilikler, analizlerin guvenirliğini geliştirmiştir ancak sistemlerin maliyetleri yuksektir. Bu nedenle MKB icin Tıbbi Biyokimya Laboratuvarlarında gercekleştirilen tarama amaclı analizler icin coklukla goreceli daha ekonomik olan immunokimyasal yontemler kullanılmaktadır. Bu tekniklerle yapılan analizlerin sonucları; kalitatif (niteleyici) (pozitif-var) - (negatif-yok) olarak verilmektedir. İmmunokimyasal yontemlerle yapılan tarama amaclı analizlerin, analitik duyarlılıkları ve analitik ozgunlukleri kısmen tartışmalıdır ve gerektiğinde sonucların doğrulanması icin; Sıvı Kromatografi-Kutle Spektrometresi (LC-MS) veya Tandem Kutle Spektrometrisi (LC-MS / MS) gibi yontemler gerekir. Bu sistemlerle yapılan analiz sonucları niceleyici (kantitatif- molekulun biyolojik ornekte belirlenen konsantrasyonu) olarak rapor edilir ve yapılan analizlerin doğrulanmasına gerek yoktur.

Kutle Spektrometrisi (LC-MS / MS) ile yapılacak analizler; Sağlık Bakanlığı tarafından yetkilendirilecek. “Doğrulama Laboratuvarlarında” kullanılması onerilen sistemdir (8). Amac; analitik surecte karşılaşılması muhtemel capraz reaksiyonlardan uzaklaşmak, hata risklerini en aza indirebilmek ve analiz sonucunu var-yok olarak değil ama niceleyici (kantitatif) ve guvenli bir bicimde rapor edebilmektir. Analiz Yöntemlerinin Geçerliliği ve Doğrulanması (Validasyon-Verifikasyon)
Tıbbi Biyokimya laboratuvarlarında Kullanılan sistemlerin teknolojik olarak gelişmesi analiz yontemlerinin daha cok duyarlı olmasına neden olmuştur. Uretici firmalar yuksek butceli AR-GE yatırımları yaparak geliştirdikleri bu sistemlerin kullanılmasında belirli sınırlamalar koyarak urunun
sadece kendi denetimlerinde kullanılmasına izin verirler. Bu cihazlar uzerinde onceden programlanmış olan yontemler, kullanıcının yapacağı değişikliklere kapalıdırlar ve ancak o cihaza ozgun onceden hazırlanmış yontemlerle madde analizleri yapılabilir. Bu “kapalı sistemlerin” validasyonları (yontemin gecerliliği) ureticisi tarafından fabrika aşamasında tamamlanmış ve hizmete sunulmuştur. Kapalı sistemlerde geliştirilen analiz yontemleri kullanıma hazır olarak sunulur ancak kullanıcı tarafından sistem uzerinde yontem değişikliği yapılamaz veya sınırlamaları vardır. Guvenilir analiz sonucları icin belirlenmiş kalite kontrol kurallarının uygulanmasıyla, sistemde gercekleştirilen analizlerin performansının doğrulanması (verifikasyon), analizlerin surdurulmesi icin yeterlidir ve yontemin gecerliliği icin ayrıca bir calışma yapılmaz. Farklı olarak bazı cihazlar ise kullanıma sunulurken; sadece alt yapıları kullanıma hazır olarak uretilirler ve kullanıcılar bu sistemlerde; bilimsel dayanaklara, verilere bağlı kalarak kendi geliştirdikleri yontemlerle analizleri gercekleştirebilirler.

Bu acık sistemlerin sınırlamaları, kullanıcının idaresi ve yonetimindedir bu nedenle geliştirilen yontemlerin analitik ozgurluğu daha fazladır. Yapılan analizlerin guvenilir olması icin yontemin gecerliğinin eksiksiz tamamlanmış olması ve doğrulama ile takibi gereklidir. Gecerlilik calışmalarından sonra oluşacak her değişiklik icin yontemin gecerliği yenilenmelidir. Tıbbi Biyokimya laboratuvarlarında bağımlılık yapan madde analizleri icin her iki sistem de kullanılmaktadır.

Ancak kullanılan yontemlerin analitik duyarlılıkları, ozgunlukleri, doğruluk ve kesinliliklerinden kaynaklanan sınırlamalar nedeniyle bircok ulkede tarama amaclı standart test panelleri yanında analiz sonuclarının raporlanması sırasında dikkate alınması gerekli olan eşik değerler de belirlenmiştir.

Standart Test Panelleri ve Eşik Değerler

Standart Test Panelleri: Bağımlılık yapan maddelerin sentetik olarak da uretilmesi sonucu coğalan ceşitlilik nedeniyle madde analizlerinin geniş test menuleriyle yapılması laboratuvarlar icin onemli bir problem haline gelmiştir. Bu nedenle ulkelerin konuyla ilgili yurutme organları MKB ile ilgili olarak sınırlı test panelleri (standart calışma menuleri) belirlemişlerdir. Hem bağımlılıkla mucadele kapsamında hem de caydırıcı olmak uzere daha cok idari amaclı belirlenen bu standart test menuleri “tarama amaclı” kullanılmaktadır. Ulkemizde yasa dışı kullanılan maddelerin taranması amaclı kullanılan standart test paneli; Sağlık Bakanlığı tarafından duzenlenmiştir

Bağımlılık Yapan Maddelerin Çeşitli Biyolojik Örneklerde Erken Algılanma, Varoluş ve Kayboluş
Süreleri

Aşağıda bağımlılık yapan maddelerin ceşitli biyolojik orneklerde en erken belirlenebilme (algılanabilme) zaman bilgileri paylaşılmıştır. BKM’da: Klinik bulgular ile laboratuvar sonuclarının uyumunu sağlamak icin test istemleri yapılırken ve sonuclar yorumlanırken yasa dışı kullanılan maddenin biyolojik orneklerde belirlenebilme zamanının dikkate alınması onemlidir. Tablo 3’te de gorulduğu gibi bazı maddeler kan ve nefes orneklerinde ceşitli analitik yontemlerle dakikalar icerisinde belirlenebilecek duzeylere ulaşırlar. Kullanılan maddeler, metabolik yolaklarını tamamladıktan sonra dolaşımdan yıkım urunu olarak coklukla idrar yoluyla atılırlar. Bu surec; yaklaşık olarak maddenin kullanım sonrası ikinci saatinde başlar ve kullanılan maddenin yıkım urunleri, gunlerce idrar orneklerinde belirlenebilir duzeyde kalabilir. Saptama aralığı (penceresi) olarak tanımladığımız bu sure; maddeler arasında metabolik yolakların ayrılığı nedeniyle farklılığı gosterir. Bu nedenle; ornek olarak; erken ve acil alkol kullanımı taranacak, araştırılacaksa; analiz icin idrarın biyolojik ornek olarak secilmesi hatalı sonuclara sebep olacaktır. Etil Alkolun idrar orneklerinde belirlenme ve kayboluş suresi yaklaşık 10-12 saattir. Acil ve erken alkol taramalarında secilmesi gerekli biyolojik ornek; kan veya nefes olmalıdır.

BAĞIMLILIK TANI VE TEDAVİ TEMEL KİTABI
Prof. Dr. Nesrin DİLBAZ
Doç. Dr. Işıl GÖĞCEGÖZ
Doç. Dr. C. Onur NOYAN
Doç. Dr. Özlem KAZAN KIZILKURT