ANLAYIŞSIZ EŞ STRES YARATIYOR

Uğur İlyas Canbolat

Menapoz döneminin sağlıklı geçmesi için eşin anlayışı çok önemli.

Menapoz dönemine her kadın yaşamsal önem verir. Hatta kimi kadınlar için bu dönem kabus olarak algılanır. Kendisinin değersizleşeceği, öneminin kaybolacağı, ilgi ve sevgi yoksunluğu yaşayacağı gibi kaygılar yaşar.  Bu dönemde anlayışlı olmayan eş önemli bir stres faktörüdür. Menapoz döneminde psiko-sosyo-ekonomik durumlarda dönemin zorlu geçmesinin nedenlerindir. Eğitim düzeyi düşük olduğunda ise depresif durumların sık görüldüğü bir dönem haline gelebilmektedir. Östrojen eksikliğinin bilişsel sorunlar oluşturduğu bu dönemde hipertansiyon, kalp ritm bozuklukları da yaşanabilmektedir. Peki menapoz döneminin iyi geçmesi için neler yapılmalı, menapoz öncesi dönem nasıl değerlendirilmeli? İşte bu soruların cevaplarını Memory Center Nöropsikiyatri Merkezi'nden Konsültasyon Liyozen Psikiyatrisi Uzmanı Prof. Dr. M.Kemal Arıkan'dan aldık.

-Menapoz öncesi sorunlar ne kadar önce başlıyor? Belirli bir periyottan bahsedilebilir mi?

Menapoz Dünya Sağlık Örgütü tarafından 1981 resmi olarak tanımlandı. Özetle son 1 yıl içerisinde adet görmeme ve yumurtalık faaliyetlerinin sona ermesine menapoz denmektedir. Bu süreç birden başlamıyor. Menapoza yakın dönemde adetler düzensizleşiyor. O dönemi de içine alan son bir yıllık sürece premenapoz dendiğini biliyoruz. Daha menapoz başlamadan önce bazı kadınlarda psikiyatrik sorunlar baş gösteriyor.  Bunlar, sıcak basmaları, terleme, yorgunluk, hassasiyet, sinirlilik, depresif semptomlar şeklinde ortaya çıkabiliyor.

-Östrojen eksikliği hangi psikiyatrik sorunlara sebebiyet veriyor?

Östrojen, beyinde serotonerjik sitemin işlev görebilmesi için gereken bir hormondur. Ayrıca son yıllarda beta endorfin fonksiyonlarında da östrojenin rol aldığına dair ipuçları ele geçmiştir. Östrojen eksikliğinde bu iki sitemin yetersiz çalışmasına bağlı olarak depresyon ortaya çıkmaktadır.

-Menapoz öncesi ve sırasında ciddi uyku sorunları yaşanıyor? Bu konuyu değerlendirir misiniz?

Serotonerjik sistemin uyku düzenlenmesindeki rolü önemlidir. Östrojen eksikliğine bağlı olarak uyku-uyanıklık döngüsünde bozulmalar ve buna bağlı psikiyatrik sorunlar ortaya çıkmaktadır. Bu sorunlardan bir tanesi de kognitif (bilişsel) işlev bozukluklarıdır.

-Kadınlar arasında 'sıcak basması' olarak adlandırılan bu durum nasıl oluşuyor? Menapoz denilen şey nedir tam olarak?

Sıcak basması menapoz sırasında ortaya çıkan vazomotor aktivite bozukluğuna bağlı çıkan son derecede rahatsız edici bir problemdir. Vazomotor aktivitedeki bozukluğun detayları henüz tartışmalı olmakla beraber, genel kanı menapoza bağlı vejetatif sistem dengesizliğinin bir ürünü olduğu yönündedir. Menapoz esnasında Hiptalamo-pituitery adernal ekseni bazı menapoz olgularında bozulmakta ve dolayısıyla o eksenin işlevine tabi fizyolojik durumlar etkilenmektedir. Bunlardan birisi de damarlarla ilgilidir. Ciltteki kılcal damarlar etkilenmekte sıcak basmaları ortaya çıkmaktadır.

-Menapoz öncesi kadın kendini yetersizlik duygularıyla boğuşur halde buluyor mu? Artık eskisi gibi ilgi ve sevgi görmeyeceği kaygısı yaşıyor mu?

Bu sorunun cevabı transkültürel farklıklar gösterir. Bazı ülkelerde yaşlanmak onur elde etmektir ama, batı kültürü başta olmak üzere, bazı toplumlarda çekiciliğin kaybolması, ilginin azalması anlamına gelmektedir. Buda kişiyi kaygılandırmakta…

-Sinir  ve stres durumları tavan yapıyor o halde?

Evet. Sinirlilik menapozun karakteristiklerindendir. Stres ise şöyle; menapozun kendisi stres kaynağı olabildiği gibi stres de menapozun sancılı geçmesine sebep olmaktadır. 

-Menapoz yaşayanlar hep aynı tepkileri mi gösterirler? Örneğin her zaman öfkeli, kızgın ve haşin mi olurlar, yoksa içe kapanma, sessizleşme, silikleşme de yaşanıyor mu?

Menapoz olgularında sıklıkla karşılaşılan tablo depresyondur. Kişi kendine güvenini kaybetmiş, hayattan zevk almaz halde, intihar düşünceleri içinde olabilir. Ama bazı olgularda bipolar affektif bozukluk dediğimiz tablonun menapoz nedeniyle tetiklendiğine tanık oluyoruz. O olgular ise tam tersine, eğer manik epizod geçiriyorlarsa, öforik olabilirler.

-Menapoz devresini o zaman bir 'kriz hali' olarak tanımlayabilir miyiz?

Sevgili Uğur, doğrusu menapozu bir kriz olarak genellemek pek doğru olmaz. Zira menapoz olgularının büyük çoğunluğu hiç sorunsuz olayı çekip çevirebilmekte ve atlatmaktadır. Bizim sözünü ettiğimiz, populasyonun sadece %10-20 sidir. Kriz diye genellemenin bazı toplum sağlığı açısından sakıncaları da vardır. İnsanlar o şekilde yanlış bilgilendirildiğinde, bir de olaylara kognitif olarak negatif bakma eğilimleri varsa depresyona girmeyeceği varken girebilirler.

-Hocam bu dönemde yaşanan sıkıntılar, stres ve sinirlilik hali, yani bir nevi kriz durumu daha çok kişinin kendisi açısından mı böyledir yoksa eşi açısından mı böyledir?

Eşlerin menapoza yaklaşımı değişiktir. Eğer mutlu bir evlilikleri varsa, olaya onlar da kolayca adapte olabilmektedirler. Menapoza girmekte olan kadının hassasiyetlerine karşı duyarlı olabilirlerse mesele kalmamaktadır.

-Burada erkeğin tavır, davranış, yaklaşım, anlayış ve ifade biçimi olağanüstü bir önem kazanıyor öyle mi?

Elbette. Çekiciliğini yitirip bir köşeye atılacağını düşünen batılı kadın için anlayışsız bir eş ciddi bir stres kaynağıdır. Zaten "boş yuva" sendromu yaşayan, çoluk çocuğunu yetiştirip yuvadan uğurlamış kadın için eşinden başka doğru dürüst bir destek kalmamıştır. O halde eşlere büyük görev düşmektedir.

-Menapozun cinsel yaşamı vurduğu bilgisi ne kadar doğru? Bu dönemde cinsellik tamamen bitiyor mu, yoksa şekil ve nitelik mi değiştiriyor?

Kadınlarda vajina kuruması ve ağrılı cinsel ilişki sorunları yaşanmaktadır. Zaten libido da azalmış cinsel isteksizlik ortaya çıkmıştır. Bunlardan ilk ikisi için kadın doğum uzmanından yardım istenebilir. Ve sorunlar tamamen düzelebilir. Ama cinsel istekteki azalma için doğrusu yapılabilecek tek şey, eğer eş için sorun oluyorsa, aile terapisinden yararlanmak olsa gerekir diye düşünüyorum.

-Menapozun toplumda genellikle olumsuz algılanmasının altındaki duygu ya da algı nedir?

Yukarda da ifade ettiğim gibi menapozun toplumda algılanışı kültürden kültüre fark etmektedir. Biz de yapılmış sistemli bir araştırma yoktur. Ama batı toplumunda genel olarak yaşlanmak, çekiciliği yitirmek ve işe yaramazlık dönemine girmek gibi algılanıyor. Doğu toplumlarında ise tam tersine bir prestij olarak algılandığı yerler vardır.

-Kimi zaman aile fertleri de anne ile kısık sesle 'menepozda, aman dikkat edelim' türünde yaklaşımlar ve espirileşmeler olur? Bu duruma nasıl bakıyorsunuz?

Çok yanlış. Menapoz her kadının yaşayacağı son derecede doğal bir hadisedir. Zaten hassaslaşmış olan bazı kadınları bir de ifade ettiğiniz şekilde damgalamak ve dışlamak olsa olsa menapozdaki kadını içine kapatır veya daha fazla öfkelenmesine sebep olup normal geçecek bir süreci komplikasyonlu hale getirir. Yani o işin pek de şakası yoktur.

-Yaşam şartlarının zorlu veya rahat olması bu dönemde olumlu olumsuz etkiye sahip midir?

Bu çok önemli bir nokta. İfade ettiğim gibi her menapoza giren kadın depresyon yaşamaz ama psiko-sosyo-ekonomik vb stresleri olanlarda depresyon tablosunun ortaya çıkma ihtimali istatistik olarak anlamlı düzeyde artmaktadır. İş olmaması, bakması gereken başka yaşlıların olması, ailede mutsuzluk, eğitimsizlik, ekonomik olarak fakirlik bunlar kişiyi depresyona iten stres faktörleridir.

-Menapozu iyi karşılama ve geçirmede eğitim durumu bir faktör müdür?

Evet. Bu konuda yapılmış birçok araştırma vardır. Hemen hepsi de eğitim düzeyinin düşüklüğü ile menapozdan dolayı depresyona girme ihtimali arasında kuvvetli ilişki bulmuştur.

-Menepozla beraber oluşan ya da tetiklenen fiziksel hastalıklar var mıdır?

Hipertansiyon, kalp ritm bozuklukları, vazomotor işlev bozuklukları vb bir dizi fiziksel hastalık menapoz nedeniyle ortaya çıkabilmektedir.

-Menapoz döneminde kayıplar yaşandığında verilen tepkiler ve yas normal zamana göre ne gibi farklılıklar göstermektedir?

Çok güzel bir soru. Yapılan bir araştırmada strese yanıtın premenapoz döneminde normale göre iki kat daha şiddetli olduğunu ortaya koymaktadır. Kayıp en önemli streslerden birisi olduğuna göre premenapozdaki bir kadının ona karşı verdiği cevap da çok şiddetlidir.

-Bu dönem birazda yalnızlaşma dönemi…  Anne baba kalmıyor, çocuklar evleniyor veya tahsil ya da iş nedeniyle olmuyorlar. Bu menapoza nasıl tesir ediyor?

Kronik bir stres olarak depresyona yatkınlığa yol açıyor. "Boş yuva sendromu"...

-Menapoz dönemini verimli değerlendirmek için neler yapılmalı? Sorumluluklar azaldığından boş zamanlar artıyor, TV çok seyrediliyor veya komşu oturmaları artıyor…

İş bulup çalışmak, yardım kurumlarında iyilik yapmak çok ciddi koruyucu. Bu yönde otörlerin çoğu aynı öneride bulunmaktadır.

-Menapozda yalnızlık ve meşguliyet azlığı kişinin depresif olmasını tetikliyor mu?

Evet. Bu da çok önemli bir nokta. Stresle başa çıkabilecek kaynaklardan mahrum olmak depresyonu tetikliyor. Sözünü ettiğiniz hususlara dair yapılmış araştırmalar var ve alınan cevaplar gösteriyor ki, yalnızlık ve meşguliyet azlığı depresyonu tetikliyor.

-Bu dönemde unutkanlık, yorgunluk, halsizlik ve güvensizlik duyguları çokça yaşanır mı? Ne yapılmalı?

Evet. Östrojen eksikliği bilişsel  işlevleri bozmaktadır. Komputerize EEG kullanılarak yapılan bir araştırmada sağ frontal aktivitelerinin özellikle etkilendiği saptanmıştır. Yine, östrojen repetörlerinin hipokampüste bol miktarda bulunduğu bilinmektedir. O halde menapoz döneminde unutkanlık beklenebilecek bir sorundur. Yorgunluk, halsizlik ve güvensizlik ise depresyonla komplike olmuş menapozun semptomlarındandır. Bu durumda yapılması gereken şey bir psikiyatriste başvurmak ve tedavi olmaktır.

-Bu dönemde yeti kaybı da yaşanır mı hocam? Kişi bundan nasıl etkilenir?

Eğer afektif bir bozukluk yoksa herhangi bir yeti kaybı olmaz. Cinsel işlevlerde ortaya çıkacak ve yukarıda ifade ettiğim meseleleri yeti kaybından saymazsak...

-Menapoz öncesi kişi kendine bir talimatname yazacak olsa, sizce burada neler yer almalıdır?

Menapoz sırasında ve öncesinde kişinin yapması gereken şey soğukkanlı olmak ve genel kanıların tersine çoğu menapozun herhangi bir sorun olmadan atlatılabildiğini bilmektir.

-Menapozun tedavisi nasıldır? Neler yapılmaktadır?

Menapoz tedavisi iki disiplinin ortak çalışmasını gerektirir. Jinekoloji ve psikiyatri. Jinekolojik açıdan yapılabilecek şeyleri o meslektaşlarıma bırakarak psikiyatrik açıdan yapılabilecek olanları sıralamak istiyorum. Depresyon için kognitif bilişsel terapi ve antidepresan tedavi veya bunun ikisinin birlikte yapılmasının yararlı olduğuna dair güçlü ipuçlarına sahibiz. Ancak bazı menapoza bağlı depresyon olgularında tedaviye dirence rastlanmaktadır. O durumda östrojen ile kombine tedavi denenmektedir. Bu arada ilaç tedavisinde tabi ki birçok faktör hesaba katılmalıdır. Bunlardan bir tanesi, menapozun depresyona yol açma mekanizmasına dayalı tercih yapılması gerekliliğidir. Bir de doğal olmayan mesela meme kanserine bağlı ilaçla gerçekleşmiş yapay menapoz durumları vardır ki, o zamanda kemoterapötiklerle örneğin tamoksifenle etkileşim hesaba katılmalıdır gibi...